Άρθρο εις την εφημερίδα «ΦΟΡΜΙΓΞ»

ΤΟ ΥΦΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ
ΚΑΙ ΤΟ ΛΕΓΟΜΕΝΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΟΝ ΥΦΟΣ

Κωνσταντίνος Ψάχος
(1869 – 1949)

Εἰς πάσαν συζήτησιν ἀπὸ περιωπῆς γινομένην, πρέπει να τίθενται κατά μέρος τὰ προσωπικά ζητήματα, καθόσον δι’ αὐτῶν οὐδόλως ἐξυπηρετοῦνται οἱ εὐγενεῖς καὶ ὑψηλαὶ ἰδέαι. Ἀλλ’ ὑπάρχουσι δυστυχῶς περιστάσεις, καθ’ ᾶς ζητήματά τινα, τοσοῦτον στενῶς εἶναι συνδεδεμένα πρὸς ὡρισμένα πρόσωπα καὶ πράγματα, ῶστε παρ’ ὅλην τὴν ἀγαθὴν τῶν συζητούντων θέλησιν, ν’ ἀποβαίνῃ ἀδύνατος ἡ ἐπισκόπησις αὐτῶν, χωρὶς νὰ γίνῃ χρὴσις ὡρισμένων προσώπων καὶ πραγμάτων. Τὸ πρᾶγμα βεβαίως εἶναι κάπως σκληρόν. Τὴν σκληρότητα ὅμως αὐτού, φρονοῦμεν, κατά πολὺ ἐλαφρύνει ἡ ἰδέα, ὅτι πρὸ τῆς αληθείας τὰ πάντα πρέπει νὰ ὑποχωρὼσιν.
Ἡμεῖς μὲ ὅλη τὴν ὑπὸ τῶν παρακολουθοὺντων ἡμᾶς ἐν ταῖς συζητήσεσιν ἐκτιμηθεῖσαν εἰλικρίνειαν καὶ παρρησίαν τῆς γλώσσης, θέλομεν ἐξετάσει ἐν τῇ παρούση μελέτη ζήτημα ὑψίστης σπουδαιότητος, τοῦ ὁποίου οὑδεὶς μέχρι τοῦδε ἐπελήφθη. Καὶ περὶ του ὕφους τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ  Ἐκκλησίας καί περὶ τοῦ λεγομένου Πατριαρχικοῦ ὕφους. Θὰ ἐξετάσωμεν αὐτὸ ἀπὸ περιωπῆς καὶ ὑπὸ καθαρῶς τεχνικὴν ἔποψιν ἀδιαφοροῦντες τελείως, ἄν ἐν τῆ ἀκριβῆ συνθέσει αὐτῶν τούτων τῶν πραγμάτων, θέσωμεν τυχὸν προσκρούσεις εἰς προσωπικάς φιλοτιμίας.

Ἡ Ἀνατολικὴ ὀρθόδοξος Ἐκκλησία, διὰ τῶν ἐν τοῖς ναοῖς αὐτῆς λατρείαν, παρεδέχθην καὶ καθιέρωσεν ὡρισμένον μουσικὸν σύστημα. Τὸ σύστημα τοῦτο, διὰ πολλὼν αἰώνων διελθὸν, πολλοὺς δὲ κατά καιρούς ὑποστὰν κλονισμοῦς, διεσώθη μέχρι σήμερον ἀκέραιον καὶ αὐτούσιον, καὶ τοῦτον εἰς τὸ διηνεκὲς θὰ ὑφίσταται, ἀφ’ οὗ ἡ Ἐκκλησία μυριάκις, διὰ κανονικῶν αὐτῆς διατάξεων, ἐνεγνώρισεν καὶ εκήρυξε τοῦτο ὡς ἱερὰν Αὑτῆς παράδοσιν, συμβαίνουσαν προς τε τὴν ἱερότητα τῶν ἀκολουθιῶν καὶ τελετῶν αὐτῆς, ἀλλὰ καὶ πρὸς τὰς ἐθνικὰς και ἐκκλησιαστικὰς τοῦ Ἐθνους ἡμῶν παραδόσεις. Καὶ δικαίως. Διὸτι ἡ μουσική τῆς ἡμετέρας Ἐκκλησίας, κεκτημένη ὅλα τὰ τεχνικὰ καὶ καλαισθητικὰ στοιχεῖα, μόνη αὔτη θαυμασίως ἐξυπηρετεῖ και ἐκπάγλως καλλὺνη τὸν ιδιαίτερον ἐκεῖνον καὶ ἀπαραμίλλου κάλλους καὶ σπουδαιότητος θησαυρὸν, τὴν ἐκκλησιαστικὴν τουτέστιν ψαλμῳδίαν. Ἀπόδειξις, ὅτι πᾶσα ἀπόπειρα γενομένη ἑκάστοτε ὑπὸ ἀμαθῶν καὶ βεβήλων, πρὸς ἀναμόρφωσιν τάχα, ἀλλὰ κυρίως πρὸς  παραμόρφωσιν αὐτῆς, οἰκτρῶς, μέχρι τοῦ βαθμοῦ τοῦ γελοίου, ἀποτυγχάνει καὶ θέλει πάντοτε ἀποτυγχάνει, ἀφ’ οὕ ἡ μουσικὴ αὕτη, οὑ μόνον σύμφυτος κατέστη πρὸς πάντα τὰ τῆς ἡμετέρας ψαλμωδίας ἀριστουργήματα ὧν καὶ τὸ ἀπλούστατον ὁλόκληρον ἰστορίαν ἀντιπροσωπεύει, ἀλλὰ καὶ διότι ὡς μουσικὴ, αὕτη ἐνδείκνυται ὡς ἡ μόνη σοβαρὰ καὶ κλασικὴ διὰ τὴν ἱερότητα καὶ τὸ ὓφος τῶν ἀκολουθιῶν τῆς ἡμετέρας Ἐκκλησίας. Καὶ διὰ τοῦτο ἡ Μεγάλη τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία, διὰ πολλῆς καὶ ἰδιαιτέρας τιμῆς τὴν μουσικὴν ταύτην περιέπουσα, οὐδέποτε ἠνέχθη τὴν βεβήλωσιν αὑτῆς, οὐδὲ ἐπέτρεψέ ποτε τὴν ἐπὶ τὸ κωσμικώτερον διάπλασιν αὑτῆς, ἀλλ’ ἀείποτε, δι’ ὧν αὔτη γινώσκει μέσων, ἐπέβαλε καὶ ἐξακολουθεῖ ἐπιβάλλουσα τὴν ἀπόδοσιν κλασικὴν μουσικὴν γραμμήν, ἥν ἀπαραβίαστον καὶ μὲ ὅλην αὐτῆς τὴν ἱερὰν ἐκείνη χάριν καὶ ἀπλότητα ἀνευρίσκει τις εἰς τὰ κεὶμενα, τὰ ἀμέσως ἐκ τῶν χειρογράφων προσελθόντα εἰς τύπον, οὐχὶ δὲ εἰς τινα τῶν τελευταίων χρόνων, τὰ ὁποῖα ὑπὸ μορφὴν σοβαρᾶς τάχα ἐμπνεύσεως καὶ ἐμβριθοῦς δῆθεν μελέτης, προέβαλον εἰς τὸ μέσον ὡς σαχλοὶ καὶ δηλητηριώδεις μύκητες. Ἄν δὲ τινὰ τούτων ἐλαίω τῶν προσκλινόντων εἰς προσωπικὰς φιλίας, ἤ καὶ ἐξ εὐτυχῶς ἐξαιρέσεις, αἴτινες οὐδέποτε θὰ ἰσχύσωσιν ν’ ἀλλοιώσωσι τὴν οὐσίαν τῆς μουσικῆς ἡμῶν παραδόσεως. Κατά μέρος λοιπὸν τιθέντες τὰς ἐξαιρέσεις ταύτας, αποδεχόμεθα ὠς πρότυπα μουσικῆς ἐμπνεύσεως, σοβαρᾶς καὶ ἀπαραμίλλου, πάντα τὰ ἐν τοῖς κλασικοῖς κειμένοις μοναδικὰ μελωδήματα, τῶν ὁποίων ἐφάμιλλα οὔτε νῦν, ἀλλ’ οὔτε και εἰς τοὺς αἰῶνας θὰ ἐμφανιστῶσι ποτέ. Διότι οὕτε ἔτερον «Χριστὸς ἀνέστη» εἶναι δυνατὸν νὰ καταλάβῃ τὴν θέσιν τοῦ ἤδη γνωστοῦ, οὔτε ἔτερον «Ἡ Παρθένος σήμερον», οὔτε ἔτερον «Ἰδοὺ ὁ νυμφίος», οὔτε ἕτερον «Γεύσασθε καὶ εἴδετε», οὔτε ἕτερον «Τρισάγιον νεκρώσιμον», οὔτε ἕτερον «Φῶς ίλαρὸν», οὔτε… οὔτε…  Καὶ ἀπόδειξις, ὅτι οἱ ὑπὸ τὴν κατηγορίαν τῆς ἐκδόσεως χυδαίων ἀπανθισμάτων διατελοῦντες, ταῦτα τὰ μέλη πάντοτε προτάσσουσι καὶ ὑπό τὴν σκιὰν τούτων ζητοῦσι νὰ καλύψωσι τὰ εξαμβλώματά των.

Ἀλλ’ ἡ Ἐκκλησία, οὑ μόνον μέλη ὡρισμένα, ἐπὶ καθιερωμένων κλασικῶν γραμμῶν μεμελοποιημένα παρεδέχθη καὶ ἐπέβαλεν, ἀλλὰ καὶ ἰδιαιτέραν διὰ ταῦτα ἀπαγγελίαν καὶ ἀπόδοσιν καθιέρωσε, τὸ κοινῶς καλούμενον ὕφος. Τὶ λοιπὸν εἶναι τὸ ὕφος τούτο; Πὼς καὶ διὰ τὶνων ἐσώθη; Ἐνταῦθα παρακαλοῦμεν τοὺς ἐνδιαφερομένους, νὰ παρακολουθήσωσιν ἡμᾶς μετὰ πολλής προσοχής. Θέλομεν δὲ λογισθᾖ εὐτυχεῖς ἀν πείσωμεν αὑτοὺς, ἤ ἀν ἐκεῖνοι τουλάχιστον πείσωσιν ἡμᾶς, τὰ ἐναντία τυχὸν ἰσχυριζόμενοι.
— . —
Ἡ μουσικὴ, ὅπως καὶ ἡ γλῶσσα, δεξιῶς χειριζομένη, διὰ τῆς ἀρμονικῆς σειρᾶς τῶν μουσικῶν αὐτῆς φθόγγων, διεγείρει ἑν τῆ ἀνθρώπῳ ὁλόκληρον σειρὰν αἰσθημάτων καὶ ἰδεῶν. Τοῦτο δὲ κατορθοῦται διὰ καθαρᾶς καὶ ἀμέμπτου ἀπαγγελίας, ἥτις συνίσταται εἰς τὴν κατάλληλον τῆς φωνῆς χρῆσιν, πρὸς έμφαντικὴν ἐκφώνησιν καὶ ἀκριβῆ ἀπόδοσιν τῶν πολλῶν καὶ ποικίλλων ἐνοιῶν καὶ παθῶν, ἐπιτυγχανομένην διὰ τοῦ ἁρμόζοντος και ἀναλόγου ἦχου, τῆς ὑφῆς καὶ τῆς ἀλληλουχίας τῶν μουσικῶν φθόγγων. Τῆς έπαγγελίας στοιχεῖα άπαραίτητα εἴναι ἡ καθαρὰ καὶ εὐκρινὴς τῶν φθόγγων έκφώνησις, τὸ ἀνάλογον τῆς φωνῆς μέγεθος και ὁ πρέπων τόνος τῆς φωνῆς κατὰ τὰ πολλὰ καὶ ποικίλα τῶν ψαλλομένων, ἤ καὶ άναγιγνωσκομένων ἔστω, σημαινόμενα. Διότι ἄν ἡ φωνή δὲν ἐκπέμπηται εὐκρινῶς καὶ διακεκριμένως, οὕτως ὥστε αἱ λέξεις, αἱ συλλαβαὶ καὶ αὐτὰ ἔτι τὰ γράμματα τῶν ψαλομένων ἤ ἀναγνωσκομένων νὰ ἀκούωνται μέχρις ἑνὸς, άδύνατον εἶναι να έπιτευχθἧ καθαρά ἀπαγγελία. Ὁπόσην δὲ ἡ Ἐκκλησία σημασίαν απὸ άρχαιοτάτων χρόνων απέδωκεν, οὑ μόνον εἰς τὴν καλὴν καὶ εὑκρινῆ μουσικὴν ἀνάγνωσιν, μαρτύριον ἡ ίδιεταίρα έκείνη τάξις τῶν άναγνωστῶν, τῶν κατόπιν ἰδιαιτέρας χειροθεσίας τεταγμένων διὰ τὴν καθαρὰν καὶ τὴν δι’ ἀναλόγου μουσικοῦ τόνου άνάγνωσιν τῶν μὴ ψαλλομένων. Εἰς ταῦτην ἀκριβῶς τὴν καθαρὰν καὶ ἄμεμπτον μουσικήν ἀνάγνωσιν, ἤλθεν ἐπίκουρος ἡ μουσικὴ, ἤτις πλὴν ὡρισμένης τάξεως ἀργών μελῳδημάτων, δι’ ὡρισμένον τεχνικόν σκοπὸν μελισθέντων, οὐδὲν ἄλλο εἴναι, εἰμὴ ἐμμελὴς τρόπον τινα μουσικὴ ἀνάγνωσις ἤτις ὡς δεῖ καὶ παρ’ ὤν δεῖ έκτελουμένη μηδεμίαν ἀπολύτως εἰς τὸν προσεκτικόν ἀκροατὴν καταλείπει ἀμφιβολίαν. Ἀλλ’ ὅπως πᾶσα τέχνη ἔχει βαθμούς τελειότητος, οὔτω καὶ ἠ μουσική ἀπαγγελία, ἔχει καὶ αὔτη ἰδιαιτέρους τοιούτους. Διότι ὅπως δὲν δυνάμεθα νὰ ὀνομάσωμεν ζωγράφον τὸν παρασκευάζοντα ἁπλῶς τὰ χρώματα, οὔτε γλύπτην τὸν λευκαίνοντα ἁπλῶς τοὺς λίθους, οὔτε ἀναγνώστην τὸν γνωρίζοντα μόνον τὰ στοιχεῖα τοῦ άλφαβήτου, οὕτω οὐδὲ μουσικὸν δυνάμεθα νὰ ὀνομάσωμεν τὸν ἀπαγγέλοντα τοὺς φθόγγους μόνον τῆς μουσικῆς κλίμακος, ἀλλ’ ἐκεῖνον ὅστις δὺναται νὰ έμφυσήσῃ ζωὴν εἰς τὰ ψαλόμενα, διότι ἄλλως ταῦτα δεν εἴναι μουσικὴ, ἀλλὰ πτῶμα μόνον τῆς μουσικῆς. Ὥστε ψάλτης τέλειος εἶναι οὐχὶ ὁ ἔχων μόνον φωνὴν καὶ ἀσυναισθήτως ἀνερχόμενος καὶ κατερχόμενος τὴν μουσικὴν κλίμακα, ἀλλ’ ὁ δυνάμενος νὰ κάμνῃ χρῆσιν τῆς φωνῆς αὐτοῦ συμφώνως πρὸς τοὺς κανόνας ἑκάστου εἴδους τῆς μουσικῆς· να ζωοποιῇ τὰς ἐπὶ τοῦ αψὺχου μουσικοῦ χάρτου γεγραμμένας ἰδέας καὶ εἰκόνας, τὸσο ζωηρῶς κα τεχνικῶς, ὥστε αἱ ἰδέαι καὶ αἱ είκόνες αὖται νὰ παρέρχωνται πρὸ τῶν άκουόντων ζωνταναί· να προκαλῇ τὴν προσοχὴν καὶ νὰ ἐπιφέρῃ τέλος τὸ διὰ τῆς μουσικῆς έπιδιωκόμενον ἀποτέλεσμα.
Ἵνα λοιπὸν ὁ ψάλλων ἐπιτύχει ὅλα ταῦτα ἀνάγκη νὰ κατέχῃ τὴν ἀνάλογον, ἔκφρασιν, τὴν ἀνάλογον ἀπόδοσιν, τὸ ἀνάλογον, ὠς λέγομεν, ὕφος. Καὶ τοῦ ὕφους τούτου κύρια συστατικά εἶναι, ἠ κατάλληλος φωνὴ, ἡ καθαρότης, ἡ ἔκφρασις, ἡ χάρις και ἡ ἁρμονία, ἤτοι τὸ ἐκ τῆς καταλλήλου χρήσεως τῶν μουσικῶν ἤχων παραγόμενον αἴσθημα, οὔτινος πάλιν τὰ χαρακτηριστικὰ εἶναι ἄπειρα, ὅπως λ.χ. τὸ μέλος, ὁ χρόνος, ὁ ρυθμὸς, ἡ μεταβολὴ, και η λεγομένη μίμησις, ἤ διὰ τῆς φωνῆς τουτέστιν παράτασις τῶν διαφόρων σημαινομένων. Τὴν μὶμησιν ταύτην τὴν εὑρίσκει τις εἰς τὸ Ζενὶθ ἑν τοῖς τέλεσιν τῆς ἡμετέρας έκκλ. Μουσικῆς, τῆς ὁποίας τυγχάνει τὸ κύριον καὶ ἀπαραίτητον στοιχεῖον, πρὸς παράστασιν, ὡς έκ τοῦ φυσικοῦ, παντὸς νοήματος ἤ πάθους τῆς ψυχῆς. Διὸτι ὁ μελοποιὸς της ἡμετέρας ἐκκλ. μουσικῆς δὲν γράφει ἁπλοῦς φθόγγους εἰς μουσικὰς γραμμᾶς κατεστρωμένους, ἀλλ’ ἔχων ὑπ’ ὅψιν αὐτοῦ τὴν ἔνοιαν τοῦ κειμένου, ἐξαντλεῖ ὅλα τῆς μουσικῆς τέχνης τὰ μέσα πρὸς παράστασιν τῶν ποικίλων ἑνοιῶν καὶ τῶν διαφόρων παθῶν τοῦ μελοποιουμένου τεμαχίου. Καὶ τὰ τεχνικὰ μέσα τῆς μιμητικῆς ταύτης τέχνης, τῆς μιμήσεως τουτέστι, εἶναι πολλὰ τὸν άριθμὸν καὶ διάφορα τὴν ὑπόστασιν. Εἶναι οἱ ἦχοι, τὸ ἴδιον ἤθος έκάστου τῶν ἤχων, αἱ εἰς ἕνα ἔκαστον τῶν ἤχων, ίδιάζουσαι γραμμαὶ, οἱ χρόνοι, οἱ ρυθμοὶ, αἱ φθοραὶ, αἱ χρόαι, αἱ χρονικαὶ ὑποστάσεις, αἱ χρονικαί άγωγαί, τὰ σημεῖα τῆς έκφράσεως (τῆς ποιότητας), ἡ χρῆσις γραμμῶν ὑψηλῶν διὰ τὰς ἑνοίας καὶ τὰς λέξεις τὰς δηλούσας ὔψους, χαμηλῶν δὲ διὰ τὰς δηλούσας βάθους, (φθοριζομένων ἀμφοτέρων ἀναλόγως τοῦ ὑπαγορευομένου πάθους), τὸ δυνατὸν, τὸ ἤπιον, τὸ τραχὺ, χαροποιὸν, τὸ κλαυθμηρὸν και τὸσα ἄλλα, δι’ ὅλων λοιπὸν τούτων, καταλλήλου αὐτῶν χρήσεως γινομένης, οὑδὲν ἄλλο παρίσταται, εἰμὴ τὸ ἰδιάζον ὕφος τῆς ἡμετέρας ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, πρὸς παράστασιν τοῦ οποίου ἀπομένει (ἀφ’ οὗ πάντα τὰ στοιχῖα εὕρηνται γεγραμμένα διὰ μουσικῶν χαρακτήρων πρὸ τῶν ὀφθαλμῶν τοῦ ψάλλοντος), ἤ συμφώνως πρὸς τοὺς ὡρισμένους δι’ ἕν ἕκαστον τῶν ἄνωθι κεφαλαίων ἀπαιτουμένη ζῶσα παράστασις, διὰ τῆς καταλλήλου απαγγελίας καὶ τῆς ἀμέμπτου ἀποδόσεως τούτου ἤ ἐκείνου τοῦ μελοποιήματος. Ὁ ψάλλων δηλ. ἔχων πρὸ αυτοῦ γεγραμμένον τὸ μέλος, ὅπως άπαιτεῖ τοῦτο ὁ ἰδιάζων χαρακτήρ τῆς ἡμετέρας μουσικῆς, ὅπως ἀπαιτοῦσιν αἱ χαρακτῆρες αὐτῆς, τῆς ποσότητος καὶ τῆς ποιότητος, ὅπως ἀπαιτεῖ τοῦτο ἡ φαντασία τοῦ συνθέσαντος αὐτό, παρισταμένη διὰ της ἐκλογῆς τοῦ ἤχου, της χρήσεως, τῆς μίξεως, τῆς μιμήσεως ἑν γένει, διὰ τῆς έκλογῆς τοῦ χρόνου καὶ τοῦ ρυθμοῦ, διὰ τῶν διαφόρων ἐν τῷ μεταξὺ μεταβολῶν, ἀναλόγως τῶν ποικίλλων ἐνοιῶν του μελῳδήματος, ἔχων λέγομεν, πρὸ αὐτοῦ ὅλα ταῦτα ὁ ψάλλων, δι’ οὑδὲν ἄλλη ἔχει πλέον να φροντίσῃ, πλὴν μόνον διὰ τὴν καθ’ ὅλους τούτους τοὺς κανόνας τελείαν ἀπόδοσιν αὐτοῦ. Καὶ τὴν ἀπόδοσιν ταύτην βεβαίως δὲν δύναται νὰ τὴν ἀκούσει ἀπὸ τὰς σελίδας του βιβλίου, ἀλλὰ διδασκόμενος ταύτην παρὰ διδασκάλου, ἀμέμπτου ἐκτελεστοῦ, διδαχθέντος καὶ τούτου ταύτην παρὰ τῶν ἀρχαιοτέρων.
Καὶ ἱδοῦ προβάλεται τὸ ζὴτημα, ἄν ἡ ἀπόδοσις αὕτη, τὸ ὕφος τουτέστιν, εἶναι κοινὸν εἱς πάντας τοὺς διδαχθέντας τὴν μουσικὴν, ἤ ἄν ἦναι κτῆμα τούτου μόνον ἤ ἐκείνου ἐξ αὐτῶν. Τὸ ὕφος λοιπὸν τῆς μουσικῆς λέγομεν, ὅτι πρέπει νὰ ἦναι κοινὸν κτῆμα παντὸς τελείου γνώστου τῆς ἐκκλ. μουσικῆς. Τέλειον δὲ γνώστην ἐννοοῦμεν, τὸν κατέχοντα μὲχρι κεραίας ὅλας τὰς τεχνικὰς ἐξελίξεις τοῦ ἡμετέρου μουσικοῦ συστήματος καὶ δυνάμενον συνεπῶς νὰ κὰμνῃ χρήσιν αὐτῶν, ὅπως οἱ κανόνες και οἱ μουσικοί νόμοι τοῦ συστήματος τούτου ἐπιβάλλοντες ἀπαιτοῦσιν. Καὶ ἀν τὸ ὕφος τοῦτο τῆς ἡμετέρας ἐκκλ. μουσικῆς δὲν ἦναι κτῆμα παντὸς διδασκομένου ταύτην, ἀπόδειξις ὅτι ἡ διδασκαλία τῶν τεχνικῶν ὅρων καὶ κανὸνων δὲν ἐγένετο συμφώνως πρὸς τοὺς νόμους τῆς ἡμετέρας μουσικῆς. Καὶ ἀσφαλῶς τοῦτο ἐν τῇ τοιαῦτῃ περιπτώσει θὰ συμβαίνῃ, οὐχὶ δὲ τὸ ὅτι δὲν ἐδιδάχθη τὴν μουσικήν παρὰ τοῦ, Α ἤ τοῦ Β. Διότι καὶ ὁ Α, καὶ ὁ Β, διὰ νὰ ἔχωσιν τὴν ἀξίωσιν τῆς πλήρους καὶ τελείας κατοχῆς τοῦ λεγομένου ὕφους, πρέπει νὰ ἦναι τοιοῦτοι, ὅπως ἀνωτέρω τοὺς ἐχαρακτηρίσαμεν. Δυστυχῶς σήμερον τὰ πράγματα μεταστράφησαν καὶ παραμορφώθησαν τοσοῦτον οἰκτρῶς, ὤστε ὕφος νὰ θεωρεῖται το ποσὸν μόνον ἤ καὶ τὸ ποιὸν τῆς φωνῆς τοῦ Α ἤ τοῦ Β. Καὶ διὰ τοῦτο βλέπομεν πλειστάκις, ἀναλόγως τῆς ποσότητος ἤ τῆς ποιότητος τῆς φωνῆς τούτου ἤ ἐκείνου, ἤ ἀναλόγως τῶν διαθέσεων τῶν ἀκροωμένων (οἴτινες δὲν συμπίπτουσιν πάντες καὶ πάντοτε ἐν τῇ ἐκτιμήσει), νὰ ἐγείρονται συζητήσεις καὶ ἀξιώσεις, ὅτι ὁ Α κατέχει τὸ ὕφος, ἥ ὅτι ὁ Β δὲν ἔχει ὕφος, διὸτι δὲν μιμεῖται τὸ εἶδος τῆς φωνῆς ἤ τοὺς λαρυγκισμοῦς τοῦ Γ. Καὶ τὸ κακὸν τοῦτο μέχρι τοσούτου ἔφθασε σήμερον, ὥστε ὁ μαθητευόμενος παρά τινι τῶν λεγόντων ὅτι κατέχουσι τὸ μονοπὼλιον του ὕφους, να μὴ θεωρῆται συμμορφωθείς τελείως πρὸς τὸ ὕφος αὐτοῦ, ἀν μὴ μέχρις ἐνὸς ἀποκτήσῃ καὶ τὰ φυσικὰ αὐτοῦ ἀκόμη ἑλατώματα, τὰ ὁποῖα πλειστάκις δὲν σταματῶσιν μόνον μέχρι τῶν φωνητικῶν τοιούτων…  Δὲν άναφέρω ὡρισμένα παραδείγματα, διὸτι οὐ περὶ προσώπων ἐνταῦθα ὁ λόγος. Εκ τῆς τοιαύτης λοιπὸν στρεβλῆς, στρεβλοτάτης ἱδέας, περὶ τοῦ λεγομένου ὕφους, προέκυψαν τὰ λεγόμενα μουσικὰ συστήματα, τὸ σύστημα δηλαδὴ του Α, ἤ του Β, τὰ ὁποῖα ἀφελῶς συγχέονται καὶ συνταυτίζονται πρὸς τὸ λεγόμενον ὕφος τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἑκκλησίας.
Ὕφος λοιπόν τῆς Μεγάλης Ἑκκλησίας καθ’ ἡμᾶς εἶναι οὐχὶ ὁ τρόπος τοῦ ψάλλειν αὐθαιρέτως κατὰ τὸ ποσὸν καὶ τὸ ποιὸν τῆς φωνῆς, ἀλλ’ ἡ ἀναγνωρισμένη ἐκεὶνη ἄμεμπτος καὶ σοβαρὰ ἀπόδοσις τῆς μουσικῆς γραμμῆς τῆς ἡμετέρας ἐκκλ. μουσικῆς, ἐπὶ τῇ βάσει ὡρισμένων κανόνων, θεωρητικῶν τε καὶ πρακτικῶν. Τὸ ὕφος τοῦτο βεβαίως δὲν κατῆλθεν ἐξ οὐρανοῦ, αλλ’ οὔτε καὶ έκ τῆς γῆς ἐφύτρωσεν. Προῆλθε καὶ διεμερφώθη ὑπὸ τῶν ἀριστέων έκ τῶν μελωδῶν καὶ τῶν κλασικῶν μελοποιῶν, οἵτινες ἀκριβῶς ἀπέβησαν τοιοῦτοι, διὸτι κατεῖχον το ὕφος τὸ ἐπιβαλλόμενον ὑπὸ τῆς μουσικῆς τέχνης. Καὶ οἱ ἀριστεῖς οὗτοι ἦσαν κατὰ καιροὺς οὐκ ὁλίγοι, οὑδὲ ἐξέλιπόν ποτε, οὔτε καὶ θὰ ἐκλίπωσιν.’Επειδὴ δὲ τοιούτους ἀκριβῶς ἀριστεῖς ἀνέκαθεν ἡ Μεγάλη Ἐκκλησία προσελάμβανεν ἐν τῷ πρώτῳ τῶν ναῶν τῆς Κωνσταντινουπόλεως, τῷ Πατριαρχικῷ, ὡς ἀποκαλεῖται, ἐπεκράτησεν ἴνα καὶ το ὕφος τοῦτο καλεῖται πατριαρχικὸν, ὅπερ μεταδίδετο ἀπὸ τῶν Πρωτοψαλτῶν εἰς τοὺς διαδόχους αὐτῶν. Ὁ μελετῶν τὴν ἱστορίαν τῆς ἡμετέρας μουσικῆς, πολλοὺς ἐκ τῶν ἀριστέων τούτων θὰ ἀπαντήσῃ, κατακοσμήσαντας τὸν Πατριαρχικόν ναόν. Πράγματι δὲ ὁ ναός οὔτος ἐχρησίμευεν ἄλλοτε τοῦτ’ αὐτὸ διδασκαλεῖον, εἰς τὸ ὁποῖον συνέρρεον οἱ ἐν τοῖς λοιποῖς ἐκκλησίαις ψάλλοντες, ἐνωτιζόμενοι τὸ ἀληθὲς τῆς μουσικῆς ὕφος, ὅπως καὶ τὴν ὑπὸ τοῦ ὕφους τοὺτου ὑπαγορευμένην ἰδιάζουσαν ἐκείνη ἄμεμπτον ἀπόδοσιν, ἤτις ἦτο καὶ τὸ ἰδιαίτερον τῶν διδασκάλων τούτων προσὸν.
Δὺο λοιπὸν πράγματα κεχωρισμένα ἀπ’ ἀλλήλων ὑπάρχουσιν. Ύφος της μουσικής, όπερ δέον να καλήται : Ὕφος τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἑκκλησίας, καὶ ἀπαγγελία ἤ ἀπόδοσις ἰδιαιτέρα, ἤν ἀπαιτεῖ τὸ ἰδιάζον τοῦτο ὕφος. Ἡμεῖς ἀναγνωρίζοντες ὡς ἐνιαῖον ὕφος τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας τὸ ὕφος, τὸ ὑπὸ τῶν κανόνων τῆς μουσικῆς ὑπαγορευόμενον τοιοῦτο, τὸ ἐν ταῖς πολυποικίλοις εἴδεσιν των μελῶν καὶ τῶν ἤχων ὑφιστάμενον, ἐν τοῖς κλασικῆς δὲ κειμένοις γεγραμμένον, οὑδαμῶς ἀναγνωρίζομεν ὡς ὕφος τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας τὸν αὐτόβουλον καὶ αὐτάρεσκον τρόπον τῆς ἀπαγγελίας τοῦ πρώτου τυχόντως μουσικοῦ, ὄστις οὐχὶ σπανίως ἐξικνεῖται μὲχρι καὶ τῶν ναγμέδων καὶ τῶν μπαϊλμάδων καὶ τῶν σοούκνεβάδων!
Καὶ ἥδη κατόπιν ὅλων τούτων γεννᾶται τὸ ἐρώτημα: τὶνες οἱ ἀριστεῖς, οἱ διασώσαντες τὴν ἱδιάζουσαν ἐκείνην ἀπαγγελίαν, την σύμφωνον πρὸς τὸ ὕφος τῆς ἡμετέρας μουσικῆς. Ἡ ἀπάντησις ἀκριβῶς εἱς τὸ ἐρώτημα τοῦτο, δὲν δὺναται εἰμὴ νὰ θὶξῃ πρόσωπά τινα, ὧν τινα καὶ ἀγαπητὰ καὶ σεβαστὰ ἡμῖν τυγχάνοντα, κέκτηνται μὲν ποιάν τινα ἰδιοφυΐαν καὶ ἀρκοῦσαν μουσικὴν ἀνάπτυξιν, στεροῦνται ὅμως ἐκείνου, ὅπερ ἠμεῖς διὰ τῆς παρούσης ἐπιζητοῦμεν.
Εἴπομεν προλαβόντως, ὅτι οἱ ἐν τῷ θέματι τοὺτῳ ἀριστεῖς, ὑπῆρξαν καὶ κατὰ τοὺς κάτω χρόνους οὐκ ὁλίγοι, ἵνα μὴ, ανατρέχοντες εἰς παλαιοτέρους χρόνους, ἀναφέρομεν τοὺς Ἰακώβους, τοὺς Τραπεζουντίους καὶ εἴτινας ἄλλους, δι’ ὧν διαδοχικῶς μεταδίδετο ἡ ἰδιάζουσα ἐκείνη ἀπαγγελία καὶ ἀπόδοσις τοῦ ὕφους τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας. Ἄν δε δὲν ὑπῆρχον τὸτε φωνόγραφοι, ἴνα διασώσωσιν μέχρις ἡμῶν τὴν περὶ ἧς ὁ λόγος ἰδιάζουσαν ἀπόδοσιν, ἔχομεν ἐν τοὺτοις τὰ ἀπαραμίλου κάλλους καὶ ἐμπνεύσεως ἔργα αὐτῶν, ἐν οἶς, ὡς ἐν διαυγεστάτῳ κατρόπτῳ, διαβλέπομεν τὴν ἀγνὴν καὶ ἀπέριττον καὶ κλασικὴν γραμμὴν, ἤτις ἀκριβῶς ἐκπροσωπεῖ τὸ ἀγνὸν ἐκεῖνο ὕφος. Λαμβάνοντες δ’ ὑπ’ ὄψιν καὶ τὴ μεγίστην αὐτῶν φήμην, καὶ τὴν κοινὴν πρὸς αὐτοὺς ἐκτίμησιν, ἀλλ’ ἰδιαίτατα τὸν πρὸς αὐτοὺς σεβασμὸν καὶ τὴν ἰδιάζουσα τιμὴν, δι’ ἧς περιέβαλλον αὑτοὺς οἱ κατὰ καιροὺς ἀρχηγοὶ τῆς Ἐκκλησίας, δυνάμεθα νὰ διαταθῶμεν ἀσφαλῶς, χωρὶς διὸλου ν’ ἀφιστάμεθα τῆς ἀληθείας καὶ τῆς πραγματικὀτητος, ὅτι ἐκεῖνοι ἀληθῶς ἤσαν οἱ ἀριστεῖς, οἱ ἔχοντες τὴν ὑπὸ τοῦ ἱδίου ὕφους τῆς ἡμετέρας μουσικῆς ἀπαιτουμένην ἰδιάζουσαν ἀπαγγελίαν καὶ ἀποδοσιν. Ἀλλὰ τὴν περίοδον ταύτην των ἀριστέων τὴν βλέπομεν δυστυχῶς σταματῶσαν τὸ πολὺ – πολὺ μέχρις Ἰωάννου Πρωτοψάλτου, τοῦ διαδεχθέντος τὸν ἡδύμολπον Κωνσταντῖνον Πρωτοψάλτην τὸν Βυζάντιον, ὅπως ταυλάχιστον καὶ οἱ ἐκ τῶν ἀκουστῶν αὐτῶν ἐπιζώντες τορῶς [τζ. τορῶς] μαρτυροῦσιν. Βεβαίως θὰ λυπήσωμεν τοὺς ἐν τοῖς Πα;τριαρχείοις σήμερον ψάλοντας, ὧν τινες λίαν ἡμῖν ἀγαπητοὶ τυγχάνουσιν, ἄν μετὰ παρησσίας εἴπωμεν, ὅτι τὸ ἀληθὲς ἐκεῖνο πατριαρχικὸν ὕφος ἀπὸ πολλοῦ κατέλιπε τὸν Πατριαρχικὸν περίβολον. Διότι, πῶς εἶναι δυνατὸν να άναγνωρίσωμεν τὸ ὕφος τοῦτο εἰς τοὺς ψάλοντας ούχὶ ἐπὶ τῇ βάσει τῶν κειμένων καὶ τῶν κανόνων τῆς τέχνης, ἀλλ’ είς τοὺς ψάλοντας ἐκεῖνα ἀκριβῶς, τὰ ὁποῖα ἡ τέχνη ὀφείλει να διορθώσῃ εἰς τὰ στόματα τῶν ἀτέχνων καὶ πρωτοπείρων ἰεροψαλτῶν. Διὸτι, πῶς εἶναι δυνατὸν νὰ παραδεχθῶμεν ὅτι σώζεται σήμερον ἐν τῷ Πατριαρχικῷ Ναῷ τὸ ἀρχαῖον ἐκεῖνο καὶ κλασικὸν ὕφος τῆς μουσικῆς (ἀφίνομεν πρὸς στιγμὴν κατὰ μέρος τὴν ἄμεμπτον αὑτοῦ ἀπαγγελίαν), ὅταν ἐπὶ πραγμάτων γνωστοτάτων, ἄτινα τύποι πλέον κατέστησαν, βλέπωμεν τηρουμένην οὐχὶ τὴν ὡρισμένην μουσικὴν γραμμὴν, ἀλλ’ εἰσαγομένην τὴν κατὰ βούλησιν τοιαύτην, εἱς τὴν ὁποίαν ὠθεῖ τὸν νοῦν καὶ τὸ στὸμα ἤ ἐκ τῆς ἀγνοίας τῶν κειμένων παραζάλη: Διότι, πῶς εἶναι δυνατὸν νὰ παραδεχθῶμεν ὑφιστάμενον ἐν τῷ Πατριαρχικῷ ναῷ τὸ ἰδεῶδες ἐκεῖνο καὶ εὐγενές ὕφος, ὅταν ἀντὶ γραμμῶν ὡρισμένων καὶ μεμελετημένων, ἀκούωμεν φθόγγους εἰκῇ καὶ μάτην ἐρριμμένους, συνηρμολογημένους δὲ εἰς σχήματα μουσικὰ, οὐδεμίαν ἀτᾶκτως καὶ τυχαίως τὴν στιγμὴν ἐκείνην συρραπτόμενα, οὕτως ὥστε, τοῦ ἑνός αἰρομένου νὰ ἦναι ἀδύνατος ἡ ὑπόστασις τοῦ ἄλλου: Διὸτι πῶς εἶναι δυνατὸν νὰ δεχθῶμεν τηρουμένην σήμερον ἐν τῷ Πατριαρχικῷ ναῷ τὴν ἀρχαίαν καὶ κλασικὴν μουσικὴν γραμμὴν καὶ παράδοσιν, ὅταν, ἐπὶ ἐλαχίστῳ παραδείγματι, ἀντὶ τοῦ τύπου τούτου:

ἀκούωμεν κατ’ αὐτοσχεδιασμόν ἀσυγχώρητον τὸ ἐξῆς:

Διότι, πῶς εἶναι δυνατὸν νὰ δεχθῶμεν ὑπάρχον πλέον ἐν τῷ πατριαρχικῷ ναῷ τὸ ἀγνὸν ἐκεῖνο ὕφος, ὅταν ἀντὶ τῶν ἀπερίττων ἐκείνων πρὸς τὸν ἱερέα ἀντιφωνήσεων, τῶν λεγομένων λειτουργικῶν:

ἀκούωμεν πλὲον ἠχοῦντα ὑπὸ τοὺς θόλους αὐτοῦ προϊόντα νοσούσης μούσης, χυδαιοτάτης δ’ ἐμπνεύσεως, ὅπως λ.χ. τὰ ἐξῆς:

Ἀλλά καὶ πῶς εἶναι δυνατὸν νὰ παραδεχθῶμεν ὅτι μόνον οἱ ἐν τῷ Πατριαρχικῷ ναῷ σήμερον ψάλλοντες, ὅτι μόνον οὗτοι πρέπει νὰ διδάσκωσι τὴν μουσικὴν ἴνα τηρηθῇ ὡς λέγουσσι τὸ ὕφος! ὅταν ἀκούω μὲν διδάσκοντας αὐτοὺς ἐν Παραλλαγῇ τὸ τοῦ Πρώτου ἤχου αἴφνης «Κύριε ἐκέκραξα» ὡς ἐξῆς:

Ἁλλὰ τὶ πρῶτον τὶ δ’ ὕστατον ν’ ἀναφέρωμεν: Τὶς δὲ καὶ ἡ ἀνάγκη πλειόνων ἀποδείξεων καὶ παραδειγμάτων, ἀφ’ οὗ ἡ λυπηρὰ αὔτη κατάστασις προσπίπτει εἱς τὴν ἀντίληψιν καὶ αὐτῶν τῶν στοιχειωδῶς τὴν μουσικήν γινωσκόντων: Ἄλλως τε, οὑ πρὸ πολλοῦ, και ἡ Α.Θ. Παναγιότης ὁ προσκυνητὸς ἡμῶν Αὑθέντης καὶ Δεσπότης κ.κ. Ἱωακείμ ὁ Γ΄, ἐν συνεδρία τοῦ λεγομένου Μουσικοῦ Συλλόγου, κακίσας μὲν ἐπισήμως τὴν περὶ τὸ ψάλλειν ἀτασθαλίαν ἑν τῷ Πατριαρχικῷ ναῷ, προσθεὶς δε ὀρθότατα ὅτι: διὰ νὰ ἐννοήσῃ τις τὰς παραφωνίας δὲν εἶναι ἀνάγκη νὰ ᾖναι μόνον εἰδικὸς, ἀλλ’ ὁτι ἀρκεῖ νὰ ἔχῃ ὁλίγην ἀκοήν. Τὴν ἀκοὴν δὲ ταῦτην, φρονοῦμεν, ὅτι εἵπερ τις καὶ ἄλλος κατέχει ἡ Α.Θ. Παναγιότης, καθόσον έγένετο αὐτήκοος τῶν Πρωτοψαλτῶν, τοῦ ἀειμνήστου Ἱωάννου τοῦ Νεοχωρὶτου, καθ’ ἤν ἐποχήν, ἀν δὲν ἀπατὰ ἠ μνήμη, διατέλει Πρωτοσύγγελος τοῦ Οἰκουμενικοῦ θρόνου. Τούτου δὲ ἔνεκεν ἄχρι ὡς μεγίστην ἡμεῖς ἀποδιδόντες σημασίαν τὴν σοφὴν ταῦτην τῆς Α.Θ. Παναγιότητος γνώμην, εὐγνομονοῦμεν Αὑτῇ ἀπὸ ψυχῆς, διότι διὰ τῆς ἐπισήμου ταύτης γνωμοδοτήσεως Αὐτῆς, ἔδωκεν ἡμῖν ἀφορμὴν, ἵνα ἐπιληφθῶμεν τοῦ σοβαροῦ τούτου ζητήματος, οὗτινος τὴν ἔρευναν ἀποφύγομεν ἄχρι τοῦδε, ἐπιζητοῦντες τοιαύτην τινὰ ἀκριβῶς ὑψηλὴν καὶ ἄγαν σοβαράν ἀφορμήν.
Γνωρίζομεν ἑκ τῶν προτέρων, ὅτι τὰ υφ’ ἡμῶν σήμερον γραφόμενα θέλουσι πικράνει ἴσως πολλοὺς. Ἀλλ’ ἡμεῖς ἔχοντες ἀναπεπαυμένην τὴν συνείδησιν ἡμῶν, ὅτι διὰ τῆς εὐπαρρησιάστου ταὺτης γνώμης ἡμῶν ὕψιστον πρὸς τὴν Μητέρα Ἐκκλησίαν ἐκπληροῦμεν καθήκον, θ’ ἀναμείνωμεν πλήρη ἀναίρεσιν τῶν ὑφ’ ἡμῶν οὔτω σαφῶς καὶ καθαρῶς ἐκτιθεμένων, περὶ τῶν ὁποίων ἀμφιβάλλομεν, ἄν αὐστηρὸς καὶ ἀμερόληπτος κριτὴς…, νὰ ἔχει γνώμιν.

Κ.Α. ΨΑΧΟΣ
Καθηγητὴς τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς
ἑν τῷ Ὡδείῳ Ἀθηνῶν