Ἡ ἀρχαία βιβλιοθήκη της Ἀλεξανδρείας, ἡ λεγόμενη καὶ Μουσεῖον, κάηκε δυὸ φορές, τὴ δεύτερη φορὰ ὁλοσχερῶς.
Ὁ πρῶτος ἐμπρησμός της, κατὰ τὸν ὁποῖο κάηκαν τὰ μισὰ περίπου βιβλία της, συνέβη τὸ 47 π.Χ., ἐνῷ βρισκόταν στὴν Ἀλεξάνδρεια ὁ Ἰούλιος Καῖσαρ γιὰ τὴν καταδίωξι τοῦ Πομπηΐου. Ὁ ἐμπρησμὸς ἦταν μᾶλλον ἀτύχημα. Ὁ Ἰούλιος Καῖσαρ, ποὺ ἦταν ἑλληνομαθὴς καὶ Φιλέλληνας, λυπήθηκε πολὺ γιὰ τὸν ἐμπρησμὸ ἐκεῖνο, τόσο διότι ἡ καταστροφὴ ἦταν μιὰ μεγάλη ἀπώλεια ὅσο καὶ διότι συνέπεσε μὲ τὴν δική του παρουσία.
Ὁ δεύτερος κι ὁλοκληρωτικὸς ἐμπρησμὸς συνέβη τὸ 641 μ.Χ., ὅταν κυρίευσαν τὴν Ἀλεξάνδρεια γιὰ πρώτη φορὰ οἱ Ἄραβες μωαμεθανοί, ποὺ τὴν πῆραν ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες Χριστιανούς. Τὴν ἔκαψε ἐσκεμμένα καὶ φανερὰ ὁ Ἄραβας μωαμεθανὸς πορθητὴς τῆς Ἀλεξανδρείας Ἄμβρος (Ἂμρ – ἴμπν – Ἒλ – Ἄς). Τὴ φορὰ αὐτὴ, κάηκαν καὶ πολλὲς χιλιάδες χριστιανικῶν κειμένων, τὰ ὁποῖα εἶχαν συσσωρευθῆ στὴ βιβλιοθήκη ἐπὶ ἓξ αἰῶνες.
Λέγεται μάλιστα καὶ τὸ ἑξῆς γιὰ τὸν μωαμεθανικὸ αὐτὸ ἐμπρησμό: Ὁ πορθητὴς ῥώτησε τοὺς Ἀλεξανδρεῖς ἂν τὰ βιβλία τῆς βιβλιοθήκης εἶναι σοφώτερα ἀπὸ τὸ Κοράνιο κι ἐκεῖνοι, ἄλλοι φοβήθηκαν καὶ τοῦ εἶπαν «Ὄχι» κι ἄλλοι τόλμησαν καὶ τοῦ εἶπαν «Ναὶ, εἶναι σοφώτερα». Ἐκεῖνος τότε στοὺς μὲν πρώτους ἀπάντησε ὅτι, ἀφοῦ δὲν εἶναι σοφώτερα ἀπὸ τὸ Κοράνιο, δὲν χρειάζονται καὶ γι᾿ αὐτὸ πρέπει νὰ καοῦν. Στοὺς δὲ δευτέρους ἀπάντησε ὅτι δὲν ἐπιτρέπεται νὰ ὑπάρχουν βιβλία θεωρούμενα σοφώτερα ἀπὸ τὸ Κοράνιο καὶ γι᾿ αὐτὸ πρέπει ἐπίσης νὰ καοῦν. Κι ἔκαψε τὴ βιβλιοθήκη.
Κάνοντας μιὰ νηφάλια καὶ ῥεαλιστικὴ ἐκτίμησι τῶν δυὸ ἐμπρησμῶν τῆς βιβλιοθήκης τῆς Ἀλεξανδρείας, τοῦ εἰδωλολατρικοῦ καὶ μωαμεθανικοῦ, μποροῦμε νὰ ποῦμε τὰ ἑξῆς: Ἕνα βιβλίο μεγάλης ἀξίας βρίσκεται ὄχι μόνο στὶς βιβλιοθῆκες, ὅπου φρόντισε καὶ τὸ ἔβαλε ὁ συγγραφεὺς ἢ ὁ ἐμπορικὸς ἐκδότης του ἢ κάποιος παράγων τῆς βιβλιοθήκης, ἀλλὰ καὶ στὴν κυκλοφορία, ἐπειδὴ οἱ ἄνθρωποι τὸ ἐκτιμοῦν τὸ διαβάζουν τὸ ἀντιγράφουν τὸ ἀποκτοῦν.
Ἕνα βιβλίο χωρὶς ἀξία δὲν κυκλοφορεῖ, ἐπειδὴ οἱ ἄνθρωποι δὲν τὸ ἐκτιμοῦν δὲν τὸ διαβάζουν δὲν ἐνδιαφέρονται νὰ τὸ ἔχουν, ἀλλὰ μπορεῖ νὰ βρίσκεται σὲ μιὰ βιβλιοθήκη, ἰδίως μεγάλη, ἐπειδὴ φρόντισαν νὰ τὸ βάλουν ἐκεῖ κάποιοι. Ἔτσι, ὅταν μιὰ βιβλιοθήκη καῇ, τὰ μὲν κείμενα ἀξίας διασῴζονται στὴν κυκλοφορία, τὰ δὲ χωρὶς ἀξία ποὺ ἦταν στὴ βιβλιοθήκη ἐξαφανίζονται. Κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ ἐξαφανίσῃ τὰ Ἔπη τοῦ Ὁμήρου ἢ τὰ ἑρμηνευτικὰ τοῦ Ἰωάννου Χρυσοστόμου, ἀκόμη κι ἂν κάψῃ ἑκατὸ βιβλιοθῆκες σὰν τῆς Ἀλεξανδρείας.
Ἔτσι, μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι οἱ δυὸ ἐμπρησμοὶ τῆς βιβλιοθήκης τῆς Ἀλεξανδρείας γιὰ μὲν τὴν πόλι ἐκείνη ἦταν ἀπώλεια μεγάλη, ἀλλὰ γιὰ τὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ γραμματεία, τόσο τὴν προχριστιανικὴ ὅσο καὶ τὴ χριστιανική, δὲν ἦταν καθόλου ἀπώλεια. Εἶναι φυσικὸς νόμος ἀπ᾿ ὁποιαδήποτε γραμματεία τῆς γῆς νὰ διασῴζωνται στοὺς αἰῶνες τὰ βιβλία ἀξίας καὶ ν᾿ἀφανίζωνται μ᾿ὁποιονδήποτε τρόπο τὰ χωρὶς ἀξία. Κανεὶς ἐμπρησμὸς βιβλιοθήκης δὲν ἐπηρεάζει τὰ ποσοστὰ, οὔτε στὴν ἑλληνικὴ γραμματεία, οὔτε σὲ καμμιὰ ἄλλη. Ἡ φυσικὴ ἐπιλογὴ καὶ τὸ φιλτράρισμα τοῦ χρόνου εἶναι γεγονότα αὐτόματα. Τέτοιοι ἐμπρησμοὶ δείχνουν μόνο τὴ βαρβαρότητα τῶν ἐμπρηστῶν καὶ δὲν ἔχουν καμμιὰ ἀπολύτως ἄλλη σημασία.
Κ. Σιαμάκης (περίληψι διαλέξεως τὸ 1997)
(Γιὰ τὴν ἐπιλογή, Ἀ. Σιαμάκης)