Το Σάββατο και την Κυριακή 8 και 9 Οκτωβρίου 2016, το Σύγχρονο Ωδείο Κρήτης και ο Παγκρήτιος Σύλλογος Φίλων Βυζαντινής Μουσικής «Ο Όσιος Ιωάννης ο Κουκουζέλης» διοργάνωσαν στο Ηράκλειο της Κρήτης μουσικολογικό σεμινάριο.

Το Σάββατο το απόγευμα, στις εγκαταστάσεις του Ωδείου, πραγματοποιήθηκε η  πρώτη μουσικολογική εκδήλωση την οποία προλόγισε καταλλήλως ο Διευθυντής του Ωδείου κ.Ιωάννης Λυγεράκης. Κατόπιν, ο υποφαινόμενος ανέπτυξε το θέμα «Ψαλτικής Τέχνης θεωρητική κατάρτιση και πρακτική εξάσκηση», με συγκεκριμένα παραδείγματα της εφαρμοσμένης Βυζαντινής μουσικολογίας.

Όλοι οι παριστάμενοι, καταλλήλως καθοδηγούμενοι, έψαλαν τα φωτοτυπημένα, συγκεκριμένα παραδείγματα για να αντιληφθούν τη διαφορά της παραλλαγής, της μετροφωνίας και του μέλους, δηλαδή τα τρία στάδια επάνω στα οποία πρέπει να ασκούνται οι μαθητευόμενοι για να αποκτήσουν σαφή αντίληψη της ψαλμωδίας, να μην αυτοσχεδιάζουν και να μην εκτροχιάζονται, παρεμβάλλοντας στην απόδοση των ύμνων στοιχεία και μελωδικά σχήματα ασύμβατα και ετερόκλητα προς το ήθος της υμνωδίας και της ρυθμικής νομοτέλειας. Στο τέλος της εκδήλωσης, όλοι οι παριστάμενοι τραγούδησαν το ιστορικό λαϊκό τραγούδι του Λάμπρου Κατσώνη (1790) από την Ιερισσό της Χαλκιδικής σε ήχο πρώτο και μέλος σύντομο, ειρμολογικό.

Την επομένη, ημέρα Κυριακή, τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου  και της Χορωδίας του Παγκρητίου Συλλόγου Φίλων Βυζαντινής Μουσικής, Πρόεδρος και ψυχή του οποίου είναι ο κ.Ιωάννης Δαμαρλάκης, εκκλησιαστήκαμε στη φιλόξενη Ιερά Μονή της Παντάνασσας Ηρακλείου. Δεξιά, έψαλε ο Άρχων Πρωτοψάλτης κ.Ι. Δαμαρλάκης με τους βοηθούς του και αριστερά ο πολλά υποσχόμενος κ.Νικόλαος Γιουβανάκης, τον οποίον πλαισίωσαν οι προσκεκλημένοι του Συλλόγου Μουσικοδιδάσκαλοι κύριοι Μάριος Αριστείδου και Παναγιώτης Αγγελόπουλος.

Το απόγευμα της Κυριακής (9/10/2016), στον Ιερό Ναό της του Θεού Σοφίας Ηρακλείου, πραγματοποιήθηκε η δεύτερη μουσικολογική εκδήλωση με θέμα «Η Ψαλμωδία στη Θεία Λατρεία». Τον ομιλητή  παρουσίασε ο Ιερατικώς προϊστάμενος του Ναού Πρωτοπρεσβύτερος π.Γεώργιος Μεντιδάκης και εκάλεσε τον υποφαινόμενον να αναπτύξει το θέμα του:

«΄Όταν  παρακολουθούμε μια κατανυκτική ιερή ακολουθία, είπε ο αγορητής, οι εικόνες των Αγίων και οι βαθύπνοοι τόνοι των τροπαρίων, το όραμα το εκθαμβωτικό, μαζί με το τερπνό ακρόαμα, μας βοηθούν να εισαχθούμε στην ατμόσφαιρα της μυσταγωγικής κατανύξεως και της προσευχής που αποτελούν κατά κάποιο τρόπο πρόγευση και προεικόνιση της άλλης ζωής που, όπως πιστεύουμε, θα δικαιώσει όλους εκείνους που έμειναν πιστοί άχρι θανάτου και αγωνίστηκαν τον αγώνα τον καλό μέχρι τελευταίας τους αναπνοής.

Οι πνευματοφόροι Πατέρες της Εκκλησίας ήταν πεπεισμένοι πως με την κατάλληλη μουσική καλλιεργείται ο συναισθηματικός κόσμος του ανθρώπου, επιτυγχάνεται η ημέρωση και υποβοηθείται αποτελεσματικά το κηρυγματικό έργο της Εκκλησίας. Ολόκληρη η χριστιανική υμνογραφία είναι ένα μελωδικό κήρυγμα που έχει τη δύναμη να συγκινεί βαθύτατα τους πιστούς, να προκαλεί την ευλάβεια και να διευκολύνει την κατανόηση των υψηλών θεολογικών μηνυμάτων της χριστιανικής θρησκείας. Η παρατήρηση του Αγίου Γρηγορίου, Επισκόπου Νύσσης ότι «η μελωδία ερμηνεύει την των λόγων διάνοιαν» αποτελεί την συνοπτική διατύπωση μιας ολόκληρης περί μουσικής πραγματείας.

Ο Μέγας Βασίλειος στον περίφημο λόγο του προς τους νέους «Όπως αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων», αναφερόμενος στη δύναμη της μουσικής, διηγείται τα εξής: «Λέγεται ότι κάποτε ο φιλόσοφος Πυθαγόρας συνάντησε στο δρόμο μεθυσμένους γλεντοκόπους νεαρούς που έκαμαν παρέλαση στην πόλη, με θορυβώδη άσματα και άσεμνους χορούς. Πλησίασε τον αυλητή που ήταν επικεφαλής του ομίλου και τον παρότρυνε να αλλάξει την μελωδία και να παίξει με τον αυλό του τη Δωρική αρμονία. Αμέσως, οι νεαροί συνήλθαν, απέρριψαν τα στεφάνια με τα οποία ήταν στεφανωμένοι, ντράπηκαν για το κατάντημά τους και επανήλθαν στη νηφαλιότητα και την κοσμιότητα του ήθους. Μιλώντας για την αναγκαιότητα της μουσικής στην Εκκλησία, ο αιώνιος Αρχιεπίσκοπος της Καισαρείας λέγει ότι η διδασκαλία όταν είναι ευχάριστη και τερπνή εισδύει ευκολότερα στην ψυχή του ανθρώπου και παραμένει ανεξίτηλη. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο τα δόγματα της Εκκλησίας περιεβλήθησαν τερπνές μελωδίες, ούτως ώστε μαζί με το τερπνό άκουσμα, να δεχόμαστε χωρίς να το συνειδητοποιούμε την ωφελιμότητα του λόγου, όπως ακριβώς οι έμπειροι ιατροί δίνοντας στους ασθενείς να πιουν φάρμακα δυσάρεστα στη γεύση, πολλές φορές αλείφουν το ποτήρι με μέλι. Γι’ αυτό το λόγο, έχουν επινοηθεί τα εναρμόνια μελωδήματα των ψαλμών, προκειμένου οι πιστοί σαν μικρά παιδιά να έχουν την εντύπωση ότι απλώς και μόνον ψάλλουν, ενώ στην πραγματικότητα εκπαιδεύεται η ψυχή τους.

Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, αναφερόμενος στη χρήση της μουσικής στην Εκκλησία, παρατηρεί ότι πολλοί άνθρωποι κάμπτονται από τη φυσική ραθυμία και πολύ δύσκολα αντέχουν την πνευματική κόπωση που προκαλεί η μελέτη και η διαρκώς εντεινόμενη προσοχή. Για τον λόγο αυτό, ο Θεός ενεφύτευσε την μελωδία στα ιερά κείμενα, ώστε ψυχαγωγούμενοι όλοι οι πιστοί με τον ρυθμό και την υμνωδία, να προσφέρουν σ΄Αυτόν με πολλή προθυμία τους ιερούς ύμνους. Σε άλλο σημείο, ο πολυγραφότατος και όντως μέγιστος Ιεράρχης εμφανίζει τη μελωδία ως υπόθεση διδασκαλίας, η οποία ρυθμίζει το βίο του ανθρώπου και χειραγωγεί τους Χριστιανούς «προς δογμάτων ακρίβειαν». Η μελωδία, κατά τον Χρυσορρήμονα, παρέχει άνεση και παρηγοριά και καθιστά τον ψάλλοντα σεμνό και ηθικό. Και στην περίπτωση ακόμη που ο ψάλλων είναι αναιδής και φιλήδονος, σεβόμενος την ψαλμωδία καταπραΰνει τα σωματικά πάθη και αν ακόμη είναι βεβαρημένος από μύρια όσα κακά και είναι ως εκ τούτου δύσθυμος και μελαγχολικός, καταπραϋνόμενος από το ευχάριστο άκουσμα, ανακουφίζει τη σκέψη του, αναπτερώνεται η διάνοιά του και η ψυχή του μεταρσιώνεται.

Γεώργιος Αγγελινάρας

Η μελωδία των ύμνων εισχωρεί στη συνείδηση των ακροατών και μεταδίδει τα μηνύματα του λόγου του Χριστού, τα οποία κατά τη θεία λατρεία γίνονται βιώματα που λυτρώνουν τον άνθρωπο από την τυραννία των παθών της ψυχής και από τα δεσμά της αμαρτίας. Μόνον όσοι αισθάνθηκαν κατά τρόπο βιωματικό την ευεργετική επίδραση της ψαλμωδίας, είναι δυνατόν να αντιληφθούν τις απόψεις του Ιερού Χρυσοστόμου, ο οποίος επίστευε ότι «εάν παιδεύσομεν την γλώτταν ψάλλειν, αισχυνθήσεται η ψυχή ταύτης ψαλλούσης ταναντία βουλεμένη».

Για το λόγο αυτό και συμβουλεύει τους πιστούς: «Ψαλλέτω τοίνυν το στόμα και παιδευέσθω ο νούς». Τον αρμόζοντα τρόπο του ψάλλειν, καθορίζει επακριβώς ο 75ος κανών της εν Τρούλλω ΣΤ΄ Οικουμενικής Συνόδου (553 μ.Χ.), ο οποίος αποτελεί θεμελιώδη διακήρυξη για την κατανόηση της ψαλμωδίας και τον σκοπό της λατρευτικής μουσικής.

Η μουσική παράδοση της Ορθόδοξης Ελληνικής Εκκλησίας διασώζει έναν απέραντο μελωδικό πλούτο, σεβαστή και πολύτιμη παρακαταθήκη του Βυζαντινού πολιτισμού, η οποία δεν είναι μαρτυρία ενός παρελθόντος που έχει προ πολλού εκλείψει, αλλά είναι δύναμη ζωντανή που εμψυχώνει και ενημερώνει το παρόν. Το βάρος της Ορθόδοξης Χριστιανοσύνης δεν είναι ούτε ο θησαυρός των γνώσεων, ούτε η σοφία η κοσμική, αλλά το μυσταγωγικό βίωμα των Ευαγγελικών Αληθειών, σε κάθε στιγμή της ζωής μας.

Όσοι κόπτονται για την εναρμόνιση της Βυζαντινής μουσικής κατά τα Ευρωπαϊκά αρμονικά συστήματα, ας έχουν υπ΄όψιν τους τη γνώμη του διάσημου Σουηδού πιανίστα και μουσικοσυνθέτη Γουσταύου Χίλλεστρομ (1911-1994), ο οποίος όταν ασχολήθηκε με την Ελληνική μουσική, Βυζαντινή και δημώδη, έγραψε τα εξής: «Μου είναι δύσκολο να περιγράψω τη βαθειά εντύπωση που μου έκαναν οι αρχαίες μελωδίες της Ελληνικής μουσικής, πραγματικά σεβάσμιες, απλές, εκπληκτικές. Οι μελωδίες αυτές σε μεταφέρουν σ΄έναν κόσμο αρχαίο, αλλά συγχρόνως θαυμασίως δροσερό και πάντοτε νέο».

Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος έλεγε ότι τίποτε δεν ανυψώνει την ψυχή, δεν της χαρίζει φτερά, δεν την ελευθερώνει από τα επίγεια δεσμά της, όσο ένας λειτουργικός ύμνος, στον οποίον ο ρυθμός και η μελωδία ενώνονται σε μια πραγματική συμφωνία. Η Εκκλησιαστική υμνωδία αποτελεί την αναπνοή της Θείας Λατρείας.

Η ποίηση και η μουσική δημιουργούν τις προϋποθέσεις μέσα στις οποίες ο πιστός βρίσκει πρόσφορο έδαφος περισυλλογής και μυστικής ενατενίσεως της άπειρης χρονικής διάρκειας, φτάνοντας σε μια αυτοσυγκέντρωση σχεδόν απόλυτη, αγγίζοντας μια διάσταση σχεδόν υπερβατική. Σε στιγμές μεγάλης εσωτερικής εντάσεως, οδύνης, ταλανισμού της ψυχής του, ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος έβρισκε καταφύγιο και ανακούφιση στην εκ βαθέων εξομολογητική διάθεση και στην αυθόρμητη προσευχή.

«Κύριε φέρε μου πάλι το ουρανί φόρεμα της προσευχής, φέρε μου πάλι την καρδιά να δυνηθώ να κλάψω.» Στίχοι υπέροχοι, εκφραστικοί βιωματικών εμπειριών, απεικονίζουν με τρόπο μοναδικό τη βαθύτερη εσωτερική ανάγκη της ψυχής του ανθρώπου να προσεύχεται. «Πας προσευχόμενος, τω Θεώ διαλέγεται.» Η προσευχή, η μητέρα τής κατά Θεόν φιλοσοφίας, αποδυναμώνει την αμαρτία, προκαλεί την μεταξύ των ανθρώπων αγάπη, χαρίζει στην ψυχή γαλήνη, ηρεμία και ειρήνη, περιορίζει την αδικία, συμφιλιώνει τους αντιφρονούντες, «λαμπρότερον τον δίκαιον απεργάζεται», υπογραμμίζει ο Ιερός Χρυσόστομος.

Η Ψαλτική Τέχνη της Εκκλησίας μας αποτελεί μια από τις λαμπρότερες εκφάνσεις του Ελληνοχριστιανικού πολιτισμού.»

Μετά την ως άνω ομιλία, η Χορωδία του Παγκρήτιου Συλλόγου Φίλων Βυζαντινής μουσικής «Ο Όσιος Ιωάννης  Κουκουζέλης», υπό τη διεύθυνση του Άρχοντος οφφικιάλου της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας κ.Ιωάννη Δαμαρλάκη, απέδωσε με εξαιρετική επιτυχία Βυζαντινούς ύμνους του προστάτου Αγίου του Συλλόγου του και Μαΐστορος, αποκαλουμένου Ιωάννη του Κουκουζέλη, και τελείωσε με το Άξιον Εστίν, σε ήχο πλάγιο του πρώτου, εξόχως πανηγυρικό, ενθουσιαστικό και ευφρόσυνο, σε σύνθεση Γεωργίου Αγγελινάρα.

Ο Προϊστάμενος του Ναού π.Γεώργιος Μεντιδάκης ευχαρίστησε τον ομιλητή και του προσέφερε τα βιβλία του «Τύπος και Συμβολισμός στην Ορθόδοξη Λατρεία» και «Τα επτά Μυστήρια της Εκκλησίας μας, Τύπος και Συμβολισμός», με τιμητικότατες ιδιόχειρες αφιερώσεις, έπλεξε το εγκώμιο του κ.Ιωάννη Δαμαρλάκη για το σπουδαίο έργο το οποίο επί εικοσιπενταετίαν όλην επιτελεί στην πόλη του Ηρακλείου, μεταλαμπαδεύοντας στους νέους την παράδοση της Ψαλτικής Τέχνης του Οικουμενικού Πατριαρχείου και του ευχήθηκε να ψάλλει και να διδάσκει εις μακρότητα ημερών προς αίνον του Τριαδικού Θεού και προς δόξαν και καύχησιν της Εκκλησίας του Χριστού.

Την εκδήλωση παρακολούθησαν ο Διευθυντής του Συγχρόνου Ωδείου Κρήτης κ.Ιωάννης Λυγεράκης, ο Σάμιος Καθηγητής της Ιατρικής κ.Πλούταρχος Ανεζίνης, ο οποίος έγινε αποδέκτης θερμότατων εκδηλώσεων από τον προϊστάμενο του Ναού και τους παρισταμένους φιλόμουσους για την εγνωσμένη επιστημοσύνη του και την ευγένεια των τρόπων του. Οι παριστάμενοι κληρικοί, ιεροψάλτες, εκπαιδευτικοί και το πλήθος των ενθουσιωδών φιλομούσων εξέφρασαν με ποικίλους τρόπους την ικανοποίησή τους και τα θερμά τους συγχαρητήρια προς τους διοργανωτές της υψηλής όντως στάθμης μουσικολογικής αυτής εκδηλώσεως.

Πηγή: Εφημερίδα «Σαμιακόν Βήμα» (24/10/2016)