Ο ψυχοπομπός Ερμής (Αμφίπολη)

ΟΠΟΙΟΣ ΦΟΒΑΤΑΙ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΦΟΒΑΤΑΙ ΚΑΙ ΤΗ ΖΩΗ
Σωστό αυτό που είπε ο κ.Δαμαρλάκης! Θέλω, όμως, να κάνω μερικές επισημάνσεις για τα κόλλυβα. Η λέξη προέρχεται από την λέξη των αρχαίων Ελληνικών «κόλλυβο», που σήμαινε κόκκο δημητριακών καρπών και έπειτα το πολύ μικρό νόμισμα. Η ονομασία «κόλλυβα», θεωρείται επίσης ότι προέρχεται από τη λέξη «ο κόλλυβος» που σημαίνει το σταθμικό μέτρο για τον προσδιορισμό του βάρους του χρυσού, όπως επίσης και κάθε νόμισμα μικρής αξίας, δηλαδή το πολύ λεπτό σε πάχος και αξία νόμισμα. Ο Αριστοφάνης (424 π.Χ) τα νομίσματα τα ονομάζει «Κόλλυβους». Το έθιμο με τα νομίσματα ήταν για να πληρωθεί ο βαρκάρης που περνούσε τους νεκρούς, μέσω της Αχερουσίας λίμνης, στον κάτω κόσμο. Περισσότερα μπορεί κανείς να δει για το θέμα στο: Οι «Νεκρικοί διάλογοι», είναι το περίφημο έργο του μεγάλου Σύρου συγγραφέα και σοφιστή του 1ου μ.Χ. αιώνα, του Λουκιανού του Σαμοσατέα (120 μ.Χ-192 μ.Χ.). Ο Χάροντας οδηγεί μια τρύπια, σάπια βάρκα και ο Ερμής συνοδεύει τις ψυχές: (Ερμής Ψυχοπομπός).

Ένα μικρό απόσπασμα:
Χάρων: Λοιπόν, ακούστε πώς έχει η κατάσταση… Η βάρκα, όπως βλέπετε, είναι μικρή και σάπια και μπάζει από παντού νερά. Με την παραμικρή κλίση μπορεί ν’ ανατραπεί και να βουλιάξει. Εσείς δε, ήρθατε πολλοί μαζί την ίδια ώρα, έχοντας μαζί σας τόσα πολλά πράγματα κι αν μπείτε μ’ αυτά, πολύ φοβάμαι μήπως το μετανιώσετε όσοι δεν ξέρετε να κολυμπάτε… 
Ερμής: Κι αυτός εδώ, ο αγριομάτης, που φοράει τον κόκκινο, βασιλικό μανδύα και το στέμμα, ποιος είναι;
Λάμπιχος: Είμαι ο Λάμπιχος, ο τύραννος των Γελώων! 
Ερμής: Και γιατί λοιπόν, Λάμπιχε, ήρθες με τόσες αποσκευές;
Λάμπιχος: Και πώς αλλιώς τότε; Έπρεπε να έρθω γυμνός, βρε Ερμή, εγώ ένας βασιλιάς;
Ερμής: Δεν είσαι βασιλιάς, αλλά νεκρός, οπότε αυτά να τ’ αφήσεις! Λάμπιχος: Να, πετάω τα πλούτη!
Ερμής: Και την αλαζονεία να πετάξεις, Λάμπιχε, και την υπεροψία, διότι αποτελούν βάρος για τη βάρκα και τα δύο μαζί!
Λάμπιχος: Τουλάχιστον επίτρεψέ μου, να έχω το στέμμα και τον μανδύα μου…
Ερμής: Όχι! Πέταξέ τα κι αυτά!
Λάμπιχος: Καλά. Τι άλλο; Γιατί, όπως βλέπεις, τα πέταξα όλα!
Ερμής: Και την σκληράδα, την κουταμάρα, το θράσος και την ξετσιπωσιά! Κι αυτά να τ’αφήσεις!
Λάμπιχος: Να, σού ικανοποίησα κι αυτή την απαίτηση και τώρα είμαι γυμνός.

Χάρων και Μένιππος

Ένα άλλο απόσπασμα στην αρχαία Ελληνική:
ΧΑΡΩΝ: Ἀπόδος, ὦ κατάρατε, τὰ πορθμεῖα! 
ΜΕΝΙΠΠΟΣ: Βόα, εἰ τοῦτό σοι, ὦ Χάρων, ἥδιον.
ΧΑΡΩΝ: Ἀπόδος, φημί, ἀνθ᾽ ὧν σε διεπορθμευσάμην.
ΜΕΝΙΠΠΟΣ: Οὐκ ἂν λάβοις παρὰ τοῦ μὴ ἔχοντος.

Μετάφραση:
Χάρων: Πλήρωσε τα ναύλα, καταραμένε!
Μένιππος: Φώναζε όσο θέλεις, Χάρωνα, αν αυτό σ’αρέσει! 
Χάρων: Πλήρωσε, σου λέω, που σε μετέφερα!
Μένιππος: Δεν μπορείς να πάρεις από κάποιον που δεν έχει!

Οι χριστιανοί έχοντας αυτά υπ΄όψιν, έγραψαν: «Ὡς ἄνθος μαραίνεται, καὶ ὡς ὄναρ παρέρχεται καὶ διαλύεται πᾶς ἄνθρωπος.»… 
ή «Πάντα ματαιότης τὰ ἀνθρώπινα, ὅσα οὐχ ὑπάρχει μετὰ θάνατον. Οὐ παραμένει ὁ πλοῦτος, οὐ συνοδεύει ἡ δόξα· ἐπελθὼν γὰρ ὁ θάνατος, ταῦτα πάντα ἐξηφάνισται.»…
κι ακόμα: «Ποῦ ἐστιν ὁ χρυσὸς καὶ ὁ ἄργυρος; Ποῦ ἐστι τῶν ἱκετῶν ἡ πλημμύρα καὶ ὁ θόρυβος; Πάντα κόνις, πάντα τέφρα, πάντα σκιά… καὶ εἶδον τὰ ὀστᾶ τὰ γεγυμνωμένα καὶ εἶπον: Ἄρα τὶς ἐστι, βασιλεύς ἢ στρατιώτης, ἢ πλούσιος ἢ πένης, ἢ δίκαιος ἢ ἁμαρτωλός;»… (Αποσπάσματα από την εξόδιο ακολουθία.)
ή το λαϊκότερο: «Τα Σάβανα δεν έχουν τσέπες».

Ο Λουκιανός, όχι μόνο διαβαζόταν στο Βυζάντιο κι ήταν αγαπητός στους κύκλους διανοουμένων, όπως ο Πατριάρχης Φώτιος, αλλά αποτελούσε διδακτική πηγή, όπως φαίνεται από το «Γνωμολόγιον» του Ιωάννη Γεωργίδη (τέλος του 9ου αιώνα). Το σατιρικό του ύφος ήταν μάλιστα τόσο επιτυχημένο, ώστε αρκετοί Βυζαντινοί συγγραφείς τον αντέγραψαν, με πρώτο και κυριότερο τον Λέοντα τον Σοφό (10ος αιώνας). Βέβαια, ο σκεπτικισμός του, αλλά κι η ενασχόλησή του με θέματα θρησκευτικά και το γεγονός ότι σε αρκετά από τα έργα του καταφέρεται κατά των χριστιανών, έκανε άλλους Βυζαντινούς, όπως τον Αρέθα (β΄ μισό του 9ου αιώνα) και τον συντάκτη της «Σούδας» να τον κατακρίνουν με τρόπο πολύ αυστηρό.

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΚΟΛΛΥΒΑ

Τα κόλλυβα (ή όπως αλλιώς επεκράτησε σε πολλά μέρη η ονομασία «το στάρι») είναι ένα από τα πιο παλαιά χριστιανικά έθιμα που διατηρήθηκε στη ζωή της Ορθοδόξου Εκκλησίας και συνδέεται άμεσα με τους κεκοιμημένους εν Χριστώ αδελφούς μας. Τα κόλλυβα είναι σιτάρι βρασμένο, που κατά κανόνα σήμερα έχει τη μορφή στολισμένου δίσκου, με ξηρούς καρπούς, όπως αμύγδαλα, καρύδια, φουντούκια, φιστίκι κ.α. και κυρίως ζάχαρη. Προσφέρονται στους παρευρισκομένους σε μνημόσυνα στην εκκλησία, αλλά και διανέμονται στη συνέχεια σε συγγενικά ή φιλικά σπίτια. Το έθιμο προέρχεται από τα παλαιότερα χριστιανικά χρόνια και έχει σχέση με τα περίδειπνα των Ελλήνων και άλλων λαών.

ΤΙ ΣΥΜΒΟΛΙΖΟΥΝ;

Συμβολίζουν δε, την κοινή ανάσταση των ανθρώπων. Δηλαδή, όπως ο σπόρος του σιταριού πέφτει στη γη, θάβεται και χωνεύεται και σαπίζει, χωρίς όμως να φθαρεί και στη συνέχεια φυτρώνει, καλύτερος και ωραιότερος, έτσι και το νεκρό σώμα του ανθρώπου θάβεται στη γη και σαπίζει, για ν΄αναστηθεί και πάλι άφθαρτο και ένδοξο και αιώνιο. Την ωραία αυτή εικόνα μας δίδει ο απόστολος Παύλος στην Α΄ προς Κορινθίους Επιστολή (κεφ. 12, στίχοι 35-44). Την ίδια εικόνα για την Ανάστασή Του χρησιμοποίησε και ο Χριστός (Ευαγγέλιο Ιωάννη, κεφ. 12, στίχ. 24).

Το στάρι: Είναι το σύμβολο της γης και συμβολίζει και τις ψυχές των πεθαμένων.
Το ρόδι: Συμβολισμός παρμένος από την αρχαία μυθολογία, σύμφωνα με την οποία, με αυτό ο Άδης κράτησε την Περσεφόνη στον κάτω κόσμο. Βέβαια, οι χριστιανοί συμβολίζουν στο ρόδι την λαμπρότητα του παραδείσου.
Τα ασπρισμένα αμύγδαλα: Συμβολίζουν τα γυμνά οστά, για να μας θυμίζουν την μοίρα που θα έχουμε όλοι.
Τα μπαχαρικά: Είναι τα αρώματα αυτού του κόσμου.
Ο μαϊντανός (σε κάποιες παραλλαγές, ο δυόσμος): Είναι η ευχή για ανάπαυση «εν τόπω χλοερώ».
Το τρίμμα από τα στραγάλια ή σουσάμι: Συμβολίζει το ελαφρύ χώμα.
Η σταφίδα (αν βάζουν κάποιοι): Σχετίζεται με τον Διόνυσο της αρχαίας λατρείας και την γλύκα της ζωής, έως τον Χριστό που είναι η άμπελος.
Η ζάχαρη: Συμβολίζει τον γλυκό παράδεισο.

ΣΥΝΔΕΣΗ ΜΕ ΑΝΑΛΟΓΑ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ

‘Οπως προείπαμε, το έθιμο των κολλύβων είναι πάρα πολύ παλαιό. Οι ρίζες του βρίσκονται στα προ Χριστού ακόμη χρόνια. Το σιτάρι, η κύρια τροφή του ανθρωπίνου γένους, ήταν καρπός ιερός για τους αρχαίους προγόνους μας. Ήταν το εξαιρετικό είδος τροφής που έκαμε το άνθρωπο να διαφέρει από τα άγρια ζώα. Το σιτάρι, έτσι, είχε κι έναν ιερό χαρακτήρα. 

Ελευσίνια Μυστήρια

Στα πολύ γνωστά μας Ελευσίνια Μυστήρια, γινόταν σιωπηρή επίδειξη ενός σταχυού. Σε πολλούς ακόμη τάφους, οι αρχαίοι προγονοί μας έθαβαν μέσα σε μεγάλα πιθάρια σιτάρι, διότι πίστευαν ακράδαντα στη μεταθανάτια ζωή. Οι Αθηναίοι, κατά τους χρόνους του Ισοκράτη, τοποθετούσαν σιτάρι στους τάφους των κεκοιμημένων, τους οποίους ονόμαζαν «Δημήτριους», γιατί πίστευαν ότι η θεά Δήμητρα τους χάρισε ως δώρο το σιτάρι. Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν την συνήθεια να προσφέρουν στους νεκρούς τους μία φορά το χρόνο, την ημέρα των Χυτρών, δηλαδή την Τρίτη και τελευταία ημέρα της εορτής των Ανθεστηρίων, αυτό που ονόμαζαν «πανσπερμία ή πανκαρπία», δηλαδή ένα μίγμα διαφόρων καρπών. Η εορτή αυτή των αρχαίων Ελλήνων που γινόταν προς τιμήν των νεκρών, έχει κάποια σχέση με το δικό μας Ψυχοσάββατο. Με τις λέξεις «κόλλυβο» και «κόλλυβα», στην αρχή εννοούσαν κάθε είδος μικρού γλυκού από σιτάρι σε σχήμα πίτας ή τα «τρωγάλιζα» και τα «τραγήματα», δηλαδή ξηρούς καρπούς (καρύδια, αμύγδαλα, σταφίδες, φουντούκια, σύκα κ.α.), καθώς και τον «εψητόν σίτον», κατά τον Βυζαντινό λεξικογράφο Σουίδα.

ΣΥΝΔΕΣΗ ΚΟΛΛΥΒΩΝ – ΕΛΕΗΜΟΣΥΝΗΣ

Σύμφωνα με τη γνώμη μερικών, το έθιμο των κολλύβων οφείλεται στην παλαιά συνήθεια της διανομής νομισμάτων κατά τα μνημόσυνα. Έτσι, έχουμε ταύτιση νομισμάτων και κολλύβων. Η διανομή των νομισμάτων –  κολλύβων συνεδέετο με την ελεημοσύνη κατά τα χρόνια του χριστιανισμού: «ελεημοσύνες υπέρ αυτών που έφυγαν προς τον Κύριο στα μνημόσυνα αυτών».

ΤΟ ΘΑΥΜΑ ΤΩΝ ΚΟΛΛΥΒΩΝ

Το Α΄ Σάββατο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, τελείται η ανάμνηση του διά κολλύβων θαύματος του αγίου Μεγαλομάρτυρα Θεοδώρου του Τήρωνος. Συνδέεται με το θαύμα που έγινε επί Ιουλιανού του Παραβάτη, ο οποίος διέταξε τον έπαρχο της Κωνσταντινούπολης, λίγο πριν την πρώτη εβδομάδα των νηστειών, να εξαφανίσει από την αγορά κάθε είδους τρόφιμα και ν΄αφήσει μόνο τα ειδωλόθυτα, ώστε ν΄αναγκαστούν οι χριστιανοί να φάνε από αυτά κι έτσι να μην καθαριστούν με τη νηστεία. Τότε, ο Άγιος Θεόδωρος παρουσιάστηκε, ως οπτασία, στον Πατριάρχη Ευδόξιο και του φανέρωσε το σχέδιο του Ιουλιανού, υποδεικνύοντάς του συγχρόνως να χρησιμοποιήσουν οι χριστιανοί, αντί για άλλη τροφή, τα κόλλυβα. Όταν ο Πατριάρχης ρώτησε: «Και τι είναι αυτά τα κόλλυβα, άγιε;», ο Άγιος απήντησε: «Σιτάρι και άλλοι σπόροι, βρασμένα όλα μαζί καλά.» Συνεπώς, το κόλλυβο είναι για τη σωτηρία της ψυχής του νεκρού. Τα άλλα που γίνονται σήμερα (φαγητά, γλυκά, κεράσματα, προσφορά γλυκών όπως καλιτσούνια, ξεροτήγανα, μελομακάρονα, κουραμπιέδες, πιτάκια διάφορα, τυριά, ξηροί καρποί κλπ.) είναι εκ του περισσού. Είναι εφεύρεση των εμπόρων, παρόμοια με την εφεύρεση της ημέρας του Βαλεντίνου, για να θησαυρίζουν αυτοί. Τα κόλλυβα αρκούν και είναι το καλύτερο μνημόσυνο (επιτέλεση ανάμνησης) για τους νεκρούς. Εξάλλου στην καρδιά της ελληνικής ορθοδοξίας, στο Άγιο Όρος, καθημερινά στις λειτουργίες προσφέρουν κόλλυβα για τους ανά τους αιώνες νεκρούς γέροντες αγιορείτες πατέρες και τους νεκρούς χριστιανούς.

Βέβαια, υπάρχουν και κάποια κρούσματα δηλητηρίασης με τα κόλλυβα και κάποιοι ίσως αυτό φοβούμενοι διστάζουν να δοκιμάσουν ή κάποιοι έχουν στομαχικά προβλήματα και δεν παίρνουν κάποιες φορές. Δε θέλω επ‘ουδενί να δεχτώ αυτό που ειπώθηκε παραπάνω ότι όσοι δεν έχουν τον Χριστό στην καρδιά τους, φοβούνται τον θάνατο. Ούτως ή άλλως, ο θάνατος έρχεται στη ζωή μας. Είμαστε καταδικασμένοι από τότε που θα γεννηθούμε, να πεθάνουμε. Αυτή είναι η μοίρα μας! Κάποιοι το συνειδητοποιούν αμέσως και κάποιοι άλλοι αργούν να το κατανοήσουν.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΟΡΝΑΡΑΚΗΣ
Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Κρήτης – Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων Ηρακλείου Κρήτης – Συγγραφέας

ΠΗΓΕΣ:
1) «Τα κόλλυβα της ζωής» της Άννας Γαλανού
2) Απόσπασμα από το βιβλίο «Τα ιερά μνημόσυνα» του Πρεσβυτέρου Θεμιστοκλέους Στ.Χριστοδούλου, εκδόσεις Ομολογία, Αθήνα 2002.
3) Γέρων Ιωσήφ Βατοπεδινός* «Ορθόδοξη Πίστις»

*Εδώ να σημειώσω ότι δεν είναι Βατοπαίδιο και Βατοπαιδινός (που σημαίνει «βάτος» και «παιδί» και έπλασαν μια ιστορία με βάτο και παιδί), αλλά Βατοπέδιο (που σημαίνει «τοποθεσία – πεδίο με βάτα») και Βατοπεδινός (που σημαίνει «ο κατοικών σε τοποθεσία με βάτα»). Η βάτος στον πληθυντικό είναι οι βάτοι και τα βάτα (τριγενές και τρικατάληκτο), όπως ο δεσμός, οι δεσμοί και τα δεσμά, ο βράχος, οι βράχοι, τα βράχια κλπ. (διγενές και τρικατάληκτο).